Bộ 3 hoàn hảo để TP.HCM có khu thương mại tự do tầm cỡ

03-12-2025

Nếu làm tốt ba việc này: Tập trung hạ tầng – tự chủ hành chính – số hóa thủ tục, FTZ TP.HCM sẽ trở thành đầu tàu đổi mới sáng tạo của cả Đông Nam Á, nâng tầm vị thế Việt Nam trên bản đồ chuỗi giá trị toàn cầu.

Trong bối cảnh TP.HCM bước vào giai đoạn phát triển mới sau sáp nhập, việc sửa đổi Nghị quyết 98 để mở khóa mô hình khu thương mại tự do (FTZ) là yêu cầu cấp thiết.

Báo Pháp Luật TP.HCM đã có cuộc đối thoại chuyên sâu với bà Trần Hà My (ảnh), Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp (DN) trẻ Việt Nam tại châu Âu (VYBE), liên quan đến vấn đề này.

“Mỏ vàng” đang đợi cơ chế để cất cánh

. Phóng viên: Thưa bà, vì sao Cái Mép Hạ được nhiều chuyên gia đánh giá là ứng viên sáng giá nhất để thí điểm mô hình FTZ?

+ Bà Trần Hà My: Phải nhìn nhận thẳng thắn rằng Cái Mép – Thị Vải đang sở hữu một nền tảng hạ tầng hiếm có tại Việt Nam, thậm chí là khu vực. Vị trí ở đây cho phép đón tàu mẹ và năng lực tiếp nhận tàu siêu trọng, giúp cụm cảng này được xếp hạng trong nhóm cảng container lớn trên thế giới.

Tuy nhiên, nghịch lý nằm ở chỗ năng lực hạ tầng rất tốt nhưng hiệu quả chuỗi logistics tại chỗ lại chưa tương xứng. Số liệu thực tế cho thấy tỉ lệ giao nhận hàng trực tiếp tại đây còn rất khiêm tốn, chỉ dao động khoảng 13%-15%. Phần lớn hàng hóa sau khi cập cảng vẫn phải tiếp tục trung chuyển bằng sà lan để về vùng TP.HCM, Đồng Nai hay Bình Dương và các khu công nghiệp lân cận để xử lý.

Điều này chỉ ra một khoảng cách lớn, hay nói cách khác là sự lãng phí cơ hội giữa năng lực cơ sở hạ tầng sẵn có và hiệu quả kinh tế thực tế. Cái Mép Hạ như một “mỏ vàng” lộ thiên nhưng chúng ta mới chỉ khai thác ở bề mặt. Nếu có FTZ, câu chuyện sẽ hoàn toàn khác. Vị trí này không nên chỉ dừng lại là nơi trung chuyển, mà phải là điểm đến cuối cùng để gia tăng giá trị cho hàng hóa.

. Bà hình dung thế nào về một FTZ Cái Mép Hạ kiểu mẫu nếu được cởi trói về cơ chế để tối ưu hóa tiềm năng sẵn có?

+ Một FTZ đúng nghĩa cho TP.HCM, nếu được thiết kế bài bản, sẽ không đơn thuần là những kho ngoại quan chứa hàng. Nó phải trở thành một nút kết nối đa phương hoàn chỉnh giữa cảng biển, sân bay, dịch vụ tài chính và chuỗi cung ứng công nghiệp. Với thực tiễn quan sát được ở các mô hình thành công tại châu Âu, Trung Đông và châu Á, tôi cho rằng tiềm năng của Cái Mép Hạ là cực lớn nếu được định vị đúng. Mục tiêu cụ thể là phải chuyển đổi tỉ lệ tàu cập cảng trực tiếp từ mức 13%-15% hiện nay lên 50%-60% trong vòng 5-7 năm tới.

Khi đó, nơi đây sẽ hình thành một hệ sinh thái gồm: Kho ngoại quan, các dịch vụ giá trị gia tăng như lắp ráp nhẹ, đóng gói và đặc biệt là các dịch vụ tài chính chuỗi cung ứng đi kèm. Khi đạt được độ chín về hệ sinh thái này, Cái Mép Hạ sẽ tự động hút dòng hàng đang bị phân tán trở lại. Điều này giúp giảm chi phí vận chuyển nội bộ cho DN, đồng thời tăng đáng kể tính cạnh tranh cho hàng xuất khẩu của Việt Nam trên trường quốc tế.

Bài học “trải thảm đỏ” từ Dubai và Singapore

. Nhìn sang Dubai hay Singapore, họ có “vũ khí bí mật” gì để FTZ thu hút hàng trăm tỉ USD thương mại mà TP.HCM cần học hỏi ngay?

+ “Vũ khí” của họ nằm ở tư duy quản trị vượt trội: Quyền tự chủ và chính sách ưu đãi minh bạch. Hãy nhìn vào JAFZA (Dubai), họ áp dụng mô hình cảng kết hợp khu thương mại tự do được quản trị tập trung. Yếu tố then chốt giúp họ thành công là trao quyền tự chủ mạnh mẽ: Cho phép 100% sở hữu nước ngoài, miễn thuế DN, dễ dàng chuyển lợi nhuận và thủ tục đăng ký siêu tốc.

Chính nhờ cam kết ổn định chính sách dài hạn và quyền tự chủ giúp ban quản lý ra quyết định nhanh chóng, JAFZA đã tạo ra sức hút khổng lồ. Kết quả là họ đạt khối lượng thương mại lên tới 190 tỉ USD trong 12 tháng gần nhất, thu hút hơn 11.000 DN hoạt động.

Hiệu quả của một FTZ không được đo đếm bằng việc chúng ta vẽ ra bao nhiêu khu trên bản đồ, mà bằng tầm ảnh hưởng kinh tế vùng mà nó tạo ra.

TP.HCM cần những cơ chế tương tự. Chúng ta cần quyền tự chủ quản lý đất và thu ngân sách trong khu FTZ theo mô hình chia sẻ doanh thu để tái đầu tư. Đồng thời, cần áp dụng các chế độ thuế, phí tạm thời cho các dự án chiến lược trong 5-10 năm đầu. Chỉ có những ưu đãi sát sườn như vậy mới đủ sức kéo các tập đoàn đa quốc gia và dòng vốn FDI chất lượng cao về làm tổ.

. Ngoài ưu đãi thuế, yếu tố hạ tầng mềm như công nghệ và thủ tục đóng vai trò quyết định ra sao trong cuộc đua giành thị phần logistics này?

+ Trong kỷ nguyên số, thủ tục hành chính chính là tiền bạc của DN. Singapore là minh chứng rõ ràng nhất cho việc dùng công nghệ để thống lĩnh thị trường. Họ đứng đầu chỉ số hiệu quả logistics (LPI) năm 2023 nhờ tỉ lệ thực hiện thủ tục phi giấy tờ gần như tuyệt đối.

Hệ thống thông quan điện tử của họ giúp giảm tối đa thời gian và chi phí cho DN. Ngược lại, hiện nay DN tại Việt Nam vẫn phàn nàn nhiều về thời gian thủ tục và các bước xử lý chồng chéo giữa cảng – kho – hải quan – ngân hàng.

Để cạnh tranh với một hub lớn như Singapore, FTZ TP.HCM bắt buộc phải xây dựng hệ sinh thái số một cửa tích hợp toàn diện. Tôi đề xuất mục tiêu thông quan hàng hóa trong FTZ phải dưới 24 giờ đối với lô hàng tiêu chuẩn. Chúng ta cần một nền tảng số cho phép thông quan, thanh toán, theo dõi thời gian thực và mở cửa cho các công nghệ tài chính (fintech) tham gia. Nếu không làm được điều này, dù cảng có sâu đến đâu, kho bãi có rộng thế nào cũng khó lòng giữ chân được các nhà khai thác logistics toàn cầu.

Đừng dàn trải làm pha loãng nguồn lực

. Trước đề xuất hình thành bốn khu FTZ, nhiều chuyên gia lo ngại sự dàn trải. Bà ủng hộ quan điểm chất lượng hay số lượng trong giai đoạn khởi tạo này?

+ Quan điểm của tôi rất rõ ràng: Tôi nghiêng hẳn về chất lượng, tuyệt đối không chạy theo số lượng. Hiệu quả của một FTZ không được đo đếm bằng việc chúng ta vẽ ra bao nhiêu khu trên bản đồ, mà bằng tầm ảnh hưởng kinh tế vùng mà nó tạo ra.

Nếu TP.HCM đặt mục tiêu quá dàn trải ngay từ đầu cho bốn khu, nguồn lực đầu tư công và năng lực quản lý vốn đã hữu hạn sẽ bị pha loãng. Điều này dẫn đến nguy cơ đầu tư manh mún, giảm hiệu quả kinh tế trên mỗi đồng vốn bỏ ra.

Thay vào đó, Nhà nước nên xác định 1-2 khu FTZ mang tính đầu tàu. Ví dụ, tập trung toàn lực cho Cái Mép Hạ với ưu thế cảng biển và một khu gần sân bay/TP.HCM để kết nối đường hàng không. Hãy dồn lực đầu tư đồng bộ hạ tầng cho các khu này: Từ đường kết nối, đường sắt hàng hóa đến kho lạnh, kho ngoại quan… Thực tế quốc tế từ Jebel Ali hay Incheon (Hàn Quốc) đều cho thấy: Một khu FTZ mạnh với mô hình tích hợp cảng + zone + dịch vụ luôn có sức hút vượt trội hơn hẳn nhiều khu nhỏ lẻ nhưng yếu kém về liên kết.

Để cạnh tranh với một hub lớn như Singapore, FTZ TP.HCM bắt buộc phải xây dựng hệ sinh thái số một cửa tích hợp toàn diện.

. Vậy đâu là những khuyến nghị cốt lõi nhất bà muốn gửi đến chính quyền TP.HCM để FTZ không chỉ là khu đất miễn thuế đơn thuần?

+ Để FTZ thực sự là động lực mới chứ không chỉ là bình mới rượu cũ, tôi có ba khuyến nghị trọng tâm gửi đến lãnh đạo TP.HCM.

Thứ nhất, hãy thiết lập một FTZ mẫu tại Cái Mép với cơ chế quản trị đặc thù. Cần mạnh dạn áp dụng thí điểm các chính sách trong khung sửa đổi Nghị quyết 98, trao quyền tự chủ tài chính, đất đai và các ưu đãi thuế tạm thời để chứng minh hiệu quả trước khi nhân rộng.

Thứ hai, phải có chiến lược quyết liệt để “săn” bằng được các nhà đầu tư dẫn dắt. Đó là các nhà khai thác cảng lớn, các tập đoàn logistics toàn cầu, các nhà sản xuất xuất khẩu quy mô. FTZ muốn thành công phải có những con sếu đầu đàn này để tạo ra lực hấp dẫn, kéo theo chuỗi cung ứng và các DN vệ tinh, tạo hiệu ứng mạng lưới như cách Dubai đã làm.

Cuối cùng nhưng quan trọng nhất là tư duy về hạ tầng mềm. Hãy học Singapore xây dựng hệ sinh thái logistics số hóa, đưa thời gian thủ tục xuống dưới 24 giờ. Nếu làm tốt ba việc này: Tập trung hạ tầng – tự chủ hành chính – số hóa thủ tục, FTZ sẽ trở thành đầu tàu đổi mới sáng tạo của cả Đông Nam Á, nâng tầm vị thế Việt Nam trên bản đồ chuỗi giá trị toàn cầu.

. Xin cảm ơn bà.•

Ông JOHNATHAN HẠNH NGUYỄN, Chủ tịch Tập đoàn Liên Thái Bình Dương (IPPG):

Bắt đầu với một FTZ kiểu mẫu rồi mới mở rộng

Tầm nhìn quy hoạch bốn FTZ gồm Cần Giờ, An Bình, Bàu Bàng và Cái Mép Hạ để tạo hành lang logistics xanh của TP.HCM là đúng đắn, phù hợp với xu thế phát triển của các đô thị kinh tế toàn cầu. Tuy nhiên, vướng mắc lớn nhất hiện nay không nằm ở quy hoạch, mà là thiếu một khung thể chế vượt trội. Việc triển khai đồng thời cả bốn FTZ khi thể chế chưa đồng bộ có nguy cơ gây dàn trải nguồn lực, làm loãng hiệu quả đầu tư.

Thực tiễn quốc tế cho thấy chìa khóa của FTZ là chất lượng thể chế, không phải số lượng. Dubai thành công vang dội chỉ với một FTZ nhờ được trao quyền tự chủ về thuế, đầu tư và thủ tục “một cửa điện tử”. Singapore tích hợp hiệu quả hành lang xanh giữa FTZ, sân bay và cảng biển với kiểm tra tự động, giảm 30% thời gian lưu thông hàng hóa. Incheon của Hàn Quốc cũng chỉ có một FTZ hoạt động theo cơ chế thử nghiệm thể chế đặc biệt. Bài học rút ra là việc triển khai đồng thời bốn FTZ sẽ khó tránh khỏi phân tán nguồn lực. Hầu hết các TP toàn cầu đều bắt đầu với một FTZ kiểu mẫu rồi mới mở rộng.

Từ kinh nghiệm đó, TP.HCM nên tập trung thí điểm 1-2 FTZ chiến lược thay vì dàn trải, trong đó ưu tiên Cần Giờ (logistics – cảng xanh) và Cái Mép Hạ (cảng nước sâu – công nghiệp hỗ trợ). Mục tiêu là tạo mô hình FTZ xanh – số – mở – hội nhập kiểu mẫu để nhân rộng sau năm 2030, khi hạ tầng kết nối đường sắt, sân bay Long Thành hoàn thiện.

Giải pháp then chốt là thí điểm cơ chế thử nghiệm FTZ, cho phép TP.HCM thực hiện cơ chế vượt khung về thuế, hải quan, đầu tư và đất đai. Đặc biệt, cần áp dụng cơ chế miễn thuế hoàn toàn cho hàng hóa trong FTZ cho đến khi đưa vào nội địa. Song song đó, TP cần xây dựng hành lang xanh kết nối FTZ – sân bay – cảng biển – tài chính giữa TP.HCM, Đồng Nai, Bà Rịa và Bình Dương bằng hạ tầng xanh, vận tải điện và logistics số hóa. Một yêu cầu cấp thiết khác là triển khai một cổng dịch vụ điện tử thống nhất cho mọi thủ tục từ hải quan, đầu tư đến logistics và quản lý môi trường.

Để hiện thực hóa tầm nhìn này, vai trò của DN tư nhân rất quan trọng. Chúng tôi sẵn sàng hợp tác phát triển FTZ kiểu mẫu tại Cần Giờ hoặc Cái Mép Hạ, gắn với hành lang xanh và quản trị số, đồng thời chia sẻ kinh nghiệm kết nối chuỗi cung ứng toàn cầu. Chúng tôi đề xuất TP sớm thành lập ban điều phối phát triển FTZ vùng Đông Nam Bộ để đồng bộ hóa hạ tầng, thể chế và vốn đầu tư. Cùng với đó, cần thiết lập cơ chế đối tác công tư (PPP) minh bạch, chia sẻ rủi ro rõ ràng trong các dự án hạ tầng trọng điểm.

Bốn FTZ thể hiện tầm nhìn vùng nhưng để thành công, cần chiều sâu thể chế hơn là bề rộng quy hoạch. Cần bắt đầu bằng một FTZ thật sự đột phá, đủ mạnh để khẳng định vị thế hội nhập toàn cầu của Việt Nam.

nguồn: báo pháp luật